“Урушдан қайтиш“ фильмининг учишга бағишланган қисмида биз Афғонистон ва Яқин Шарқдаги уруш зоналаридан қайтиб келган одамлар ҳақида ва биринчи икки Меҳр гуманитар операциялари ҳақида ҳикоя қилдик. Шундан бери Ўзбекистон ўз фуқароларини – аёллар ва болаларни ўз ватанига етказиш бўйича яна иккита шунга ўхшаш операцияни амалга оширди. Уларни нима кутмоқда? Улар қандай қилиб ҳаётини янгидан бошлайдилар? Уйда қандай муаммоларга дуч келишлари мумкин.
Олия Владимировна ИЛМУРАДОВА, “Баргарор ҳаёт“ Халқаро ижтимоий-маърифий маркази директори реабилитация жараёни ва уларга қандай ёрдам кўрсатилаётгани ҳақида сўзлаб беради.
АСОСИЙ РОЛДА: ОИЛА
Тўртта гуманитар “Меҳр“ операциялари доирасида 342 киши ўз ватанига қайтди. Уларни у ерга боришга ундаган сабаблар муҳим эмас. Асосийси, энди бу одамлар ёрдамга муҳтож, айниқса болалар. Улар орасида ўзлари қайтиб келганлар ҳам бор. Қайтиб келувчилар асосан аёллар ва болаларни ташкил қилади, аммо улар орасида эркаклар ҳам бор. Кўпчилик узоқ вақт давомида Ўзбекистонда бўлмаган – баъзилари 10 йил давомида.
– Нима учун улар кетишди?
– Бизнинг палаталарнинг аксарияти эрларининг ортидан кетган. Ва уларни турли сабаблар шунга ундаган. Диний масалалар бўйича қоида тариқасида – ҳокимият билан зиддият. Иқтисодий – иш йўқлиги ёки кам иш ҳақи. Ва уларга берилган таклиф: Бизга келинг, сиз жуда кўп пул оласиз! Учинчиси – психологик сабаблар. Бу инсон ўз қадр-қимматини баҳолаш билан боғлиқ муаммоларга дуч келганида юзага келади. У чинакам ўзлигини ўша ерда топаман, деб ўйлайди.
– Шаҳид бўлиш учун “Мен турмушга чиқаман“ деган қизлар тоифаси ҳам бор…
– Тожикистондаги менинг ҳамкасбим бир ватандошимиз билан суҳбатлашди. У аёллик бахтини топиш учун борганини айтган. Бизнинг Марказимизда ҳамма аллақачон турмуш қурган, аммо уларнинг орасида бундай одамлар йўқ…
“Халифалик“ ҳудудида қолиш муддати қанча кўп бўлса, онгда шунча ёмон, чиркин ўзгариши содир бўлади. Бизда эндигина 17 ёшга тўлган қиз бор. У ҳали ҳам бола. Аммо унинг аллақачон беш ёшли ўғли бор. Кўпчилик бир нечта, ҳатто бешта никоҳга эга эди. Ва улар буни одатий ҳолат, деб ҳисоблашарди.
Биз уларнинг ҳаракатларини баҳолашга уринмаймиз, эҳтимол, ўша вазиятда янги турмуш қуриш у ва болалари учун ягона йўл эди.
– Суриядан келган ватандошлар Афғонистондан қайтиб келганлардан фарқ қиладими?
– Кўпчилик, агар бирор киши Афғонистондан қайтиб келган бўлса, у ҳамма вақт у ерда бўлган деб ўйлайди. Бу янглиш тушунча. Аслида, бу аёлларнинг ҳаракатлари географияси ғалати. Ҳамма ҳам шундай саёҳат қила олмайди. Биринчидан, кимнингдир эри Россияда ишлаган бўлади. Кейин улар Озарбайжонга кўчиб ўтади. У ердан – Туркия, кейин эса Сурия чегараларинини кесиб ўтишади. Покистон орқали транзит бор, у эрдан Афғонистондаги ёки Яқин Шарқдаги уруш зоналарига боришингиз мумкин.
Турли хилликлар мавжуд, аммо режалар бошқача. Масалан, беш ёшгача бўлган болалар ва ундан катталардаги психологик ҳолат. Иккинчисини чуқур стресс ҳолатидан тиклаш анча қийин. Бизда болалар психологик эмас, балки психиатрия ёрдамига муҳтож бўлган иккита ҳолат мавжуд бўлан. Баъзи болаларда шрапнел яралари бор эди. Уларнинг ота-оналари эса уларнинг кўз олдида ўлаётган эди. Бизда эса бомбалар портламайди.
– Сизнинг ишингиз қандай бошланади?
– Дастлаб, биз биринчи тиббий ёрдамни кўрсатамиз. Соғлиғидан шикоят борми? Болаларнинг таълим даражаси қандай? Эс-ҳуши жойидами? Биринчи босқичда биз буларнинг барчасини билиб оламиз.
Реабилитацияни муваффақиятли амалга оширишда энг муҳими, бу қайтиб келганларнинг оила аъзолари томонидан қандай қабул қилишида.
– Ватандошларимизни қабул қилишни истамайдиган оилалар ҳам борми?
– Бор, лекин бундайлар кўп фоизни ташкил қилмайди. Менинг амалиётимда битта ҳолат бор эди. “Яхши ҳаёт“ излаш учун эри билан Яқин Шарққа борган қиз эйфория ҳолатида укасини ҳам шундай қилишга кўндирган. Кейин улар қайтиб келишди. Аммо у одам қисқа муддатга озодликдан маҳкум қилиди. Ва отаси уни уйига киритмади, чунки улар уни ўғлининг ҳаётини бузган, деб ҳисоблайди. Эҳтимол, у бунга ҳақли …
Аммо, мен яна бир бор айтаман – бизнинг Марказда биз ҳеч қачон ўзимиз тарбияланувчилар томонидан қилинган ҳаракатларни баҳоламаймиз. Бизнинг уларни ҳукм қилишга ҳаққимиз йўқ. Биз фақат ёрдам бера оламиз, бошқа йўл борлигини кўрсатамиз ва улар билан бирга бўлишга тайёрмиз. Реабилитация дастури ихтиёрийдир. Агар одамлар мажбурланган бўлса, бу самарали бўлмайди.
– Реабилитация ва реинтеграция батафсил маълумот берсангиз?
– Бизнинг ишимиз уч босқичдан иборат. Биринчиси, айтганимдек, “учрашув“. Тиббий тозалаш. Яна бир жуда машаққатли жараён – бу ҳужжатлар. Кўпчилик Сурияда, Ироқда, Мисрда, Туркияда, Афғонистонда туғилган кўплаб болалар билан қайтиб келади … Ва уларнинг ҳужжатлари йўқ. Демак, улар расмийлаштирилиши керак. Ҳар бир оила учун индивидуал ёрдам режаси ишлаб чиқилган. Қандай муаммолар устувор ҳисобланса биз биргаликда ҳал қиламиз. Ва репатрантларнинг оилалари реабилитация жараёнининг ҳаммуаллифлари бўлишади.
Борадиган жойи бўлмаганлар учун давлат ижтимоий уйларни тақдим этади. Ахир, баъзилари, кетаётганда уйларини ёки квартираларини сотиб юборишган. Улар ҳеч қачон қайтиб келишлари ҳақида ўйламаганлар.
Эмлаш режалари ҳар бир бола учун тузилади, чунки у ерда уларга ҳеч қандай эмлаш ўтказилмаган. Соғлиқни сақлаш муаммолари кейинроқ пайдо бўлиши мумкинлиги сабабли, бу болалар ҳар чоракда бир марта тиббий кўрикдан ўтадилар. Баъзилар учун биз ногиронликни рўйхатдан ўтказишга мажбур бўлдик. Мия фалажига чалинган бола бор эди, иккинчиси эшитиш қобилиятини йўқотган (эҳтимол бомбардимон қилиш ёки ўқ отиш пайтида), учинчиси буйрагини олиб ташлаши керак эди. Бошқа бир болада жиддий урологик муаммолар мавжуд. У иккита мураккаб операцияни ўтказди, биз учинчисига тайёргарлик кўряпмиз. Гарчи уларнинг аксарияти оддий соғлом болалар.
Агар яқин атрофдаги давлат болалар боғчасида жойлар бўлмаса, улар хусусий болалар боғчасига юборилади, улар вилоят бюджетидан субсидиялар олади. Мактабларда ҳам ишлар олиб борилмоқда. Чунки болалар чет элда ўқимаган. Тўғри, ўзлари фарзандларига ўқиш, ёзиш ва ҳисоблашни ўргатган масъулиятли оналар бор. Аммо улар кенг қамровли таълим олмадилар. Шунинг учун, баъзилари (ва улар аллақачон 10 ёшда ёки ундан катта) ўқишни биринчи синфдан бошлайдилар. Улар бир йил ичида икки ёки уч йил давомида дастурни бажаришлари керак. Бизда бундай атама ҳам бор – “ўқитувчиларни таъқиб қилиш“. Албатта, болага ҳам бу қийин. Психологик жиҳатдан ҳам. Биринчи синфни, партадаги кичкинтойларни ва улар билан ўтирган катталар ўғил ёки қизларни тасаввур қилинг.
Бизнинг асосий мутахассисларимиз ижтимоий ишчилар ва психологлардир. Агар юридик ёрдам зарур бўлса, биз баъзан адвокатларни ҳам жалб қиламиз. Агар иккинчи босқичда биз оилавий алоқаларни тиклашга ҳаракат қилсак, учинчи босқичда биз ижтимоий ролларни ва алоқаларни тиклаймиз.
Ҳамма ҳам иш жойига бора олмайди, масалан, агар улар бешта болани тарбиялаётган бўлса. Ёки ногирон боласи бор бўлган тақдирда. Кейин биз уларга мустақил иш – оилавий бизнесни таклиф этамиз. Ажойиб имконият: иш тажрибаси давом этади ва солиқлар тўланади. Биз буни жуда яхши амалга оширяпмиз. Халқаро Миграция Ташкилоти – бизнинг доноримиз, янги мақсадли гуруҳ аъзоларига ёрдам бериш ҳақидаги хабарга биринчилардан бўлиб жавоб беради. Уйда ишлашга қарор қилган деярли барча аёллар учун биз ўз бизнесимизни бошлаш учун ускуналар сотиб олдик.
Биз бунда “илғор“ касбларни, йўналишларни танламаймиз, фақат тегишли бўлган нарсаларни танлаймиз ва маҳсулот ёки хизматлар ушбу шаҳар, туман ёки минтақада талабидан келиб чиқиб белгиланади. Бу – тикувчилик ва пишириш. Уларга тикув машиналари ва қандолатчилик ускуналари бепул берилади.
Шунингдек, уларнинг молиявий саводхонлигини оширишга ҳаракат қиламиз. Сиз ишлашни, пул ишлашни бошлайсиз, шунинг учун харажатларингизни режалаштиришингиз керак. Улар ушбу қобилиятларини чет элда йўқотишди. Кейин улар фаровонлик билан яшашди. Ёки уларга қандайдир ёрдам кўрсатилди: озиқ-овқат, кийим-кечак, “тагликлар“ ва бошқалар. Бу ерда сиз буларнинг барчасини сотиб олишингиз керак.
Ва бизда аллақачон фахрланадиган нарса бор! Иккита оила бор, улар учун аввалгидек ташвишланмаслигим мумкин. Улар ижтимоийлашувнинг уч босқичидан ҳам ўтдилар, ўз ишларини ишончли бажариб, тадбиркор бўлишди. Уларнинг ютуқлари ва улар билан дўст бўлганимиздаги болаларининг табассумлари бизнинг Марказимиз ходимлари учун энг яхши мукофотдир. Бу мен учун энг ёқимли ва қимматли нарса.
“Муваффақият тарихи. Қисқача“
Ушбу муваффақиятли воқеалар биз “Урушдан қайтиш“ лойиҳамиз учун асосий деб танлаган ҳикоя жанрига тўлиқ мос келмаслиги мумкин. Улар калта. Аммо бизнинг қаҳрамонларимиз реабилитациядан сўнг босиб ўтган йўл ҳали ҳам узоқ эмас. Улар энди янгидан яшашни бошладилар. Бунда уларга ўнлаб меҳрибон одамлар ёрдам беришади.
Яқинда, дейлик, Жаҳаннам ўчоғидан қайтиб келганлардан бири “Барқарор ҳаёт“ марказига биринчи бор қандай келганини айтиб берди. Унинг олдида эшик очилди ва унинг ичидан жилмайган аёл пайдо бўлди. Эҳтимол, ўшанда у ўзига ишончни ҳис этган. Бироз вақт ўтгач, мен табассум қилдим. У бир неча йилдан бери табассум қилмай қўйган эди. Ҳозир у яхши яшамоқда.
