Ҳаммага салом! Узтренд жамоаси фуқаролиги бўлмаган шахслар муаммосига (ЛБГ) бағишланган “Ўзгалар ҳаёти” лойиҳасини давом эттирмоқда. Биринчи сонида Ўзбекистондаги вазиятни тасвирлаб, ўша мамлакатда фуқаролар уруши бошланганидан кейин оиласи, ўз она юрти Тожикистонни тарк этишга мажбур бўлган тошкентлик шифокор ҳақида ҳикоя қилган эдик. Уларнинг паспорт олишга бўлган ҳаракати йигирма йил давом этди. Бугун биз Марказий Осиёдаги фуқаросизлик муаммосини кўриб чиқамиз – минтақа давлатлари, хусусан, Қозоғистон бу муаммони қандай енгиб чиқаётгани ва БМТ ғояларини, хусусан, #IBelong ташаббусини амалга ошираётганини кўриб чиқамиз.#IBelong.
ЎН ЙИЛДА ЎН ҲАРАКАТ
Ўқувчиларга эслатиб ўтиш жоизки, #IBelong компанияси 2014-2024 йилларга мўлжалланган фуқаросизликка барҳам бериш бўйича ҳаракат режаси бўлиб, 10 йил ичида фуқаросизликни йўқ қилиш бўйича ўнта чора-тадбирларни амалга оширади:
Кўпинча одамлар, ҳатто баъзи журналист ҳамкасбларимиз ҳам «қочоқ» ва «фуқаролиги бўлмаган шахс» атамалари ўртасидаги фарқни чалкаштириб юборишади ёки нотўғри тушунишади. Биз буни расмларда тушунтирамиз:
Аниқроқ тушунтирадиган бўлсак, фуқаролиги бўлмаган шахслар ҳам қочқин бўлган ҳолатлар мавжуд — одамлар ўз мамлакатларини тарк этишга мажбур бўлганлар (улар бошқа Конвенция ҳимояси остида — 1951 йил). Умуман олганда, УВКБ ООН қочқинларни ҳимоя қилиш билан шуғулланади. Буларга фуқаролиги бўлмаган шахслар, бошпана изловчилар, ички кўчирилганлар, репатриациялар киради … Яхшиси ЛБГга қайтайлик.
Фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқлари 1954-йилда қабул қилинган “Фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг мақоми тўғрисида”ги конвенцияда мустаҳкамланган. Қизиғи шундаки, халқаро ҳуқуққа кўра, бу барча давлатлар учун, ҳатто ушбу Конвенцияга аъзо бўлмаганлар учун ҳам мажбурийдир! Марказий Осиё давлатларидан фақат Туркманистон унга (шунингдек, 1961 йилдаги Фуқаросизликни қисқартириш тўғрисидаги конвенцияга ҳам) аъзо. 2021-йил март ойида Инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий марказнинг расмий веб-сайтида “Ўзбекистон Республикасининг 1954-йилдаги Фуқаролиги бўлмаган шахслар мақоми тўғрисидаги конвенцияга қўшилиши мақсадга мувофиқлиги” тўғрисида мақола эълон қилинган эди. Кутамиз ва кузатамиз.
«МЕН ДЕЯРЛИ КЎЧАГА ЧИҚМАГАНМАН…»
Шарофат 1985-йилда Тожикистоннинг Қайроққум вилоятида туғилган. Етти ёшида (мамлакатда фуқаролар уруши бошланганИда) унинг оиласи Ўзбекистонга қочиб кетган. Бу ерда у улғайиб, 2008 йилда турмушга чиқди ва уч фарзандни дунёга келтирди. Энди тўртинчисига ҳомиладор. Охирги ҳомиладорлик қийин кечди, Шарофат бир неча бор касалхонага ётқизилди. Яхшиямки, тез ёрдам ходимлари ва шифокорларга фуқароликнинг бор-йўқлиги аҳамиятсиз.
Аёл суратга тушишдан бош тортди, лекин жасорат билан фамилиясини айтди. Лекин биз уни ҳам, яшаш жойи – Тошкент вилоятидаги кичик бир қишлоқни ҳам нашр этмадик. Бироқ, аёл ўз қишлоғининг аҳолиси учун ҳам нотаниш.
«Қишлоқда мени кам одам танийди. Уйдан ташқарига деярли чиқмаганман, чунки фуқаролигим йўқ эди, демак, ишим ҳам, мақомим ҳам йўқ эди…»
Шарофат (исмининг туркий келиб чиқиши “поклик” ёки “пок қалб” тушунчасини ифодалайди) фақат ўзига ўхшаган фуқаролиги бўлмаган қариндошлари ва бахтсизликка учраган опа-сингиллари/ака-укалари билан мулоқот қилади. Унинг айтишича, фақат шу муҳитда улар уни яхши билишади ва, албатта, тушунишади…
“Паспортим йўқлигидан кўп муаммоларга дуч келдим. Узоқ вақт давомида маблағ йўқлиги сабабли оилам катта қарзларга ботди, деярли, йўқдек яшадик”, дейди Шарофат.
“Вақтинчалик” паспортни олиш билан банкдан кичик кредит олиш мумкин бўлди: 10 миллион сўм (деярли 800 доллар). Барча пуллар коммунал тўловлар, пенялар ва сўнгги йилларда тўпланган жарималар учун олинган қарзларни тўлашга сарфланди.
“Ўша пулга жарима тўлаганман… Ҳужжатларим ўз вақтида янгиланмагани учун суммалар кўп марта кўпайган.“Доимий” паспортни фақат беш йилдан кейин оласиз, дейишяпти. Фарзандларим мен каби яшашидан қўрқаман. Мен фуқаролигим йўқлиги туфайли улар ҳам қийналишади, иш тополмайдилар, уйсиз қолишади ва доим қарзга ботиб яшашади”, дейди ҳикоямиз қаҳрамони.
«ШВEЙЦАРИЯ»ДАН — ОЛМАЛИҚҚА
Навбатдаги қаҳрамонимиз Шарофатдан омадлироқ бўлди.
Обид Саркаевлар оиласи 1997 йилда Тожикистон Республикасидан Ўзбекистоннинг Олмалиқ шаҳрига кўчиб келган. Унинг отаси Олмалиқ кон-металлургия комбинати (ОКМК) билан чамбарчас боғлиқ бўлган Олтин-Топган қишлоғидаги олтин конларидан бирида аввалдан ишлаган. Шунинг учун янги жойда оила бошлиғи иш қидириши шарт бўлмади. Бу фуқаролиги бўлмаган одамларнинг ҳикояларида камдан-кам учрайдиган истисно.
Обид Саркаев ўзининг кичик ватани – тоғлар ўртасидаги хушманзара ҳудуддаги Олтин-Топган шаҳарчасини ҳамон эслайди. У буни Швейцария билан таққослайди.
«Ўзбекистонга келганимизда бу давлат биз учун янги, шаҳар эса бутунлай бегона ва номаълум эди. Қиш фасли эди. Мен ўшанда бешинчи синфда ўқирдим. У вақтларда Олмалиқ шаҳри бўйлаб троллейбуслар юрарди, троллейбусга ўтирсам, янги йил совғаси солинган кичкина айиқчали сумкани совға қилишган. Бу ҳалигача эсимда», — деб эслайди Обид Саркаев.
Биринчи Ўзнекистонга келганларида яшаш жойи йўқлиги учун отасининг дўстларидан бириникида қолишди. Кейинчалик бир хонали квартирани ва айнан ўзлари ижарада турган уйни 2002 йилда сотиб олишди. Саркаевлар оиласи ҳозир катта оила ва улар ҳовли уйда яшашади.
«Тўғрисини айтсам, ўша пайтда фуқароликни олиш жуда қийин эди. Ўзбекистонга келганимизда қийинчилик билан яшаш жойимизга рўйхатга қўйдирганмиз», — дейди ҳикоямиз қаҳрамони.
Шунга қарамай, уларни ишлаши ва таълим олиши учун ҳеч қандай тўсиқ бўлмаган. Обид отасининг изидан бориб, мактабдан сўнг металлургияни қайта ишлаш бўйича мутахассис бўлиш учун таҳсил олди. Ҳозир ОКМК АЖнинг касаба уюшмасида ишлайди.
«Ҳозир отам фуқаролик олгани каби уч синглим ҳам фуқаролик олди. Онам ва мен вақтинчалик рухсатнома – прописка билан яшаймиз», — дейди фуқаролиги бўлмаган Обид Саркаев.
СССР: ПАССПОРТ НАЗОРАТИ
Бир оз тарихга назар ёки ишчи-деҳқонлар давлатидаги фуқаросизлик ҳақида бешта қизиқарли факт.
1. Совет Иттифоқи мавжудлигининг биринчи йилларида “фуқаролиги бўлмаган шахслар“ каби тоифа ҳуқуқий жиҳатдан (аввал Россия империясида бўлгани каби) мавжуд эмас эди. СССР ҳудудида бўлган ҳар бир шахс, агар у чет эл фуқаролигини исботлай олмаса, фуқаро деб тан олинган.
2. Ҳуқуқий соҳада бу атама фақат 1938 йилда, қатағон авжидан бир йил ўтиб, Европада ёнғин бошланишидан бир йил олдин пайдо бўлган.
3. Фуқаросизликни камайтиришга уринишлар Кремль томонидан Иккинчи жаҳон уруши бошида ҳам (Совет ҳудуди Болтиқбўйи давлатлари, Полша ва Руминиянинг айрим қисмларини ўз ичига олган ҳолда кенгайганида) ва у тугаганидан сўнг амалга оширилди.
4. 1978 йилда қабул қилинган қонунда болалар ўртасида фуқаросизликни камайтиришга қаратилган бир қатор қоидалар мавжуд эди.
5. Қизиғи шундаки, 1981 йилда СССРда ЛБГ мақоми юридик жиҳатдан чет элликлар мақомига тенг эди.
80-йилларнинг иккинчи ярмида Совет жамиятини демократлаштириш жуда кўп турли хил жараёнларни, шу жумладан иттифоқ республикаларида ҳам юзага келди. Уларнинг барчаси, қандайдир тарзда, метрополнинг қулашига олиб келди. Хулоса қиладиган бўлсак:
Ватансизликни “империя касалликлари“ деб аташ мумкин. Бундан ташқари, ЛБГ муаммоси уларнинг кенгайиши даврида (биз юқорида Иккинчи Жаҳон урушининг бошланиши ҳақида гапирган эдик) ва уларнинг қулаши пайтида пайдо бўлади.
Фуқаролик билан боғлиқ муаммолар биринчи курдлар, езидийлар, батумилар, ҳемшилар, боку арманлар, абхазиядан грузинлар, афғонлар ва бошқа кўплаб одамларда учраган. Бизнинг минтақамизга келсак — урушдан кейин эвакуация қилинган месхети турклари орасида. Фарғона водийсидаги погромлар СССР парчаланишидан олдин ҳам, 1989 йил.
ҚОЗОҒИСТОНДА НИМА БЎЛДИ?
Ички ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, 2024-йил 1-январь ҳолатига кўра, республикада 7341 нафар фуқаролиги бўлмаган шахс мақомига эга бўлган. Уларга «Фуқаролиги бўлмаган шахс тўғрисидаги гувоҳнома» махсус ҳужжати берилади, бу ҳужжат ёрдамида улар мамлакатда қонуний яшашлари ҳамда ишга жойлашиш, давлат хизматлари ва соғлиқни сақлаш хизматларидан фойдаланишлари мумкин.
ЛБГ мақомига эга бўлган беш йиллик яшаш жойидан сўнг (ёки Қозоғистон фуқаролари билан турмуш қурган бўлса, уч йил), фуқаролиги бўлмаган шахслар фуқароликка (натурализация) мурожаат қилишлари мумкин.
Улардан ташқари мамлакатда ҳозирча фуқаролиги аниқланмаган одамлар ҳам бор. 2014 йилдан 2023 йилгача БМТ қочқинлар бўйича комиссарлик ҳамкорлари Қозоғистонда яшовчи фуқаролиги аниқланмаган 10 мингга яқин одамни аниқлади, улардан 5 мингдан ортиғи кейинчалик фуқаролигини тасдиқлади ёки ЛБГ ҳуқуқий мақомини олди.
Мейрам Рахимбеков, БМТ Қочқинлар бўйича Олий комиссарлигининг Қозоғистондаги Миллий бўлимининг юридик ходими:
“Қозоғистон #ИБелонг кампанияси бошланганидан бери катта ютуқларга эришди. 2019-йилда «Никоҳ (никоҳ) ва оила тўғрисида»ги Кодексга онадан шахсини тасдиқловчи ҳужжатсиз туғилган болалар туғилишини ҳисобга олиш бўйича ўзгартишлар киритилди, бунда туғруқхона муассасаларида она ҳақидаги маълумотлар унинг сўзидан киритилган бўлиб, кейинчалик бу давлат рўйхатидан ўтказиш — болага туғилганлик тўғрисидаги гувоҳнома берилади, унинг асосида у кейинчалик шахсини тасдиқловчи ҳужжатларни олиши мумкин бўлади.
2020-йилда Қозоғистонда фуқаролиги бўлмаган шахс мақомини аниқлаш тартиби қабул қилинган бўлиб, у шахсни тасдиқловчи ҳужжатларнинг мавжудлиги ва мамлакатда бўлиш қонунийлигидан қатъи назар, исталган шахсга ушбу тартибдан фойдаланиш имконини беради.
Агар ҳозирги суръат давом этса, Қозоғистон 2024 йилда кампания якунига қадар барча #ИБелонг мақсадларига эришиш имкониятига эга бўлиб, барқарор ривожланиш бўйича “ҳеч кимни ортда қолдирмаслик“ учун 2030 йилги кун тартибига муҳим ҳисса қўшади.
80-йилларнинг иккинчи ярмида Совет жамиятини демократлаштириш жуда кўп турли хил жараёнларни, шу жумладан иттифоқ республикаларида ҳам юзага келди. Уларнинг барчаси, қандайдир тарзда, метрополнинг қулашига олиб келди.
