Шу йил 8 январдан – 9 февралга қадар JICA ва UNAFEI халқаро ташкилотлари томонидан Япониянинг Токио шаҳрида ташкил этилган ўқув семинарида иштирок этдим. Бир ой давомида кунчиқар мамлакатда кўрган-билганларим, сафар таассуротлари ҳақида ўртоқлашгим келди.
UNAFEI – БМТнинг Узоқ Шарқ, Африка ва Америка давлатлари учун филиали ва JICA (Япония халқаро алоқалар агентлиги) халқаро ташкилотлари шафелигида Токио шаҳрида ўтказилган “Жиноий одил судлов ва жиноятчиликни олдини олиш сиёсати ва амалиётини такомиллаштириш” мавзусидаги ўқув семинари дастурида дунёнинг 14 та мамлакатидан 17 нафар вакил иштирок этди.
Машғулотларда Япония суд-ҳуқуқ тизими, жиноятлар учун жазо тайинлаш амалиёти, қамоқхоналар ва озодликдан маҳрум этиш муассасаларида маҳбусларни сақлаш тартиби, уларга яратилган шароитлар, шунингдек, маҳкумларни муддатидан аввал ёки шартли озод қилиш тартиби ва жазони ижро этиш тизими ҳамда унинг фаолиятининг самарадорлиги тўғрисида батафсил маълумот берилди.
Японияда суд тизими Олий суд, юқори инстанция судлари, округ судлари, умумюрисдикция ва оилавий судлардан иборат. Умумюрисдикция судларининг сони 438 та бўлиб, улар ҳудудларда, яъни туман ва шаҳарчаларда фаолият юритади ва даъво миқдори 1 миллион иенадан ортиқ бўлмаган барча фуқаролик ишлари, ижтимоий хавфи катта бўлмаган ҳамда унча оғир бўлмаган жиноят ишлари умумюрисдикция суди судьяси томонидан якка ва соддалаштирилган тартибда кўриб чиқилади.
Япониядаги округ судлари 203 та бўлиб, уларда барча тоифадаги жиноят ва фуқаролик ишлари биринчи инстанция сифатида кўрилади. Округ суди судьялари ҳам ишларни одатда якка тартибда кўришади, фақат иш тайинлаш босқичида ҳайъатда кўриш тайинланган ёки бир йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши мумкин бўлган жиноят ишлари ҳайъат таркибида кўрилади.
Оилавий судлар судьяси оилавий муносабатларга оид фуқаролик ишлари, ярашувга оид ишлар ва вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган ҳуқуқбузарлик ёки жиноят ишларини якка тартибда кўриб чиқади. Японияда оилавий судлар сони 200 тадан ортиқ.
Юқори судлар Япониянинг 14 та йирик шаҳрида жойлашган бўлиб, уларда қуйи судлар, яъни умумюрисдикция, округ ва оилавий судлар томонидан қабул қилинган қарорлар устидан берилган шикоятлар уч нафар судья иштирокида апелляция тартибида кўриб чиқилади. Япония Олий суди суд тизимининг энг юқори инстанцияси бўлиб, юқори судларда кўрилган ишлар устидан берилган шикоятларни апелляция тартибида кўриб чиқади. Олий судда раис ва 14 нафар судья фаолият юритади.
Ўқув-семинар дастури давомида Япония жазони ижро этиш муассасаларида маҳкумларга яратилган шароитлар билан танишдик. Жумладан, Хиросима шаҳридаги вояга етмаган ёшлар махсус мактабида жиноят содир этган вояга етмаган шахсга нисбатан Япония жиноят қонунчилигига мувофиқ содир этган жиноятига мос тарзда озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо қўлланилишига гувоҳ бўлдик.
Японияда вояга етмаган судланувчиларга имтиёзлар бериш, шартли ҳукм сингари ҳолатларни учрамайди. Япон ҳуқуқшуносларининг фикрича, вояга етмаган шахсни жиноятга қўл урган заҳотиёқ қайта тарбиялаш зарур. Шу боис маҳкум жазони ижро этиш муассасаси ҳисобланган махсус мактабга жойлаштирилиб, уни ўқитиш ҳамда касбга ўргатишга катта эътибор қаратилади. Шу ўринда Японияда шахс 20 ёшга тўлгунга қадар вояга етмаган ҳисобланишини ҳам таъкидлаш лозим.
Японияда озодликдан маҳрум қилиш жазосини ўтаётган маҳкумларнинг қарийб 70 фоизи ўғрилик жиноятини содир этган шахслар бўлиб, ўғриликлар асосан уй ва хонадонларда содир этилар экан. Шунингдек, гиёҳвандлик воситалари билан боғлиқ жиноятлар содир этган ва тан жароҳати етказгани учун судланиб жазо ўтаётганлар фоизи ҳам бошқа жиноятларга нисбатан юқори. Фирибгарлик жиноятининг салмоғи ўзганинг мулкини қасддан нобуд қилиш жиноятидан ҳам камроқ фоизни ташкил этади.
Ўтган аср бошларида жамоат арбоби Мэйзен янги ҳаракатни, яъни озод бўлган собиқ маҳкумларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш, уларга ижтимоий ёрдам кўрсатиш ва уни жамиятнинг тўлақонли аъзоси этиб қайтариш борасида жамоатчилик ҳаракатини бошлаган. Бу ҳаракатга ҳукумат ҳам эътибор қаратгач, жазо муассасаларидан озод бўлган шахслар учун махсус жойлар – «Hogoshi’s House» ва «Half-way House» фаолияти йўлга қўйилган.
Бу масканларда жазодан озод бўлган шахслар бир неча ойдан 1,5 йилга қадар яшаш ва ҳаётга қайта мослашишлари мумкин бўлади. Ушбу уйларда барча шароитлар мавжуд, шунингдек, бу ерда психолог, тиббиёт ва ижтимоий хизмат ходимлари фаолият кўрсатади. Улар озод бўлган шахсга ҳар томонлама кўмак кўрсатади. Бу судланган шахснинг қайта тузалиши ва келгусида такроран жиноят содир этмаслигига қаратилган самарали халқаро тажрибадир.
Эътиборли жиҳати шундаки, Японияда судьяларга нисбатан ишонч ва ҳурмат жуда юқори бўлиб, япон жамияти суд тизими ва судьялар мустақил равишда ишларни фақат қонун асосида ҳал қилишига тўлиқ ишонади. Буни 2023 йил давомида биринчи инстанция судлари чиқарган жами қарорларнинг бор-йўғи 11 фоизи устидан шикоят берилганида ҳам кўриш мумкин.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, бугунги кунда Япониянинг бутун дунёда энг илғор, етакчи ва тараққий топган мамлакатга айланишида инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг муносиб ҳимоя қилингани ҳамда суд ва судьяларнинг мустақиллиги тўлиқ таъминлангани муҳим омил бўлган. Шу боис кунчиқар юрт суд-ҳуқуқ тизимининг илғор тажрибаларидан унумли фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Зафаржон ОМОНОВ, жиноят ишлари бўйича Қува тумани суди раиси.
