«Эҳтимол, урушлар қайта-қайта пайдо бўлганлиги сабаблигина, кимдир бошқаларнинг қандай азоб чекаётганини ҳеч қачон тўлиқ ҳис қила олмайди».
Эрих Мария Ремарк
Der Weg zurück / Қайтиш
Урушдан қайтиш мавзуси санъатдаги “абадий“ мавзулардан биридир. Бу мавзу кинорежиссёрлар, қўшиқчилар, рассомлар, ёзувчилар ва, албатта, биз журналистлардан ҳар доим талаб қилинган. Қолаверса, ўз фарзандлари ва аёлига “қалқон бўлиб“ уйга қайтган маълум бир жангчининг образи ҳар доим асосий тасвир ҳисобланган. Бу — классика. Бироқ, бизнинг телба дунёмиз шиддат билан ўзгариб боряпти. Бугунги кунда аёллар ва болалар уруш зонасидан қайтмоқда. Уларнинг баъзилари уруш зоналарида дунёга келган. Уларни уруш ўчоғидан олиб чиқиш осон иш эмас. Баъзан бунга кўплаб мутахассислар — дипломатлар, ҳарбийлар, турли даражадаги сиёсатчиларнинг саъй-ҳаракатлари керак бўлади. Ўзбекистон ҳозирча тўртта “Меҳр” махсус операциясини ўтказди.
1
◊
Уруш ҳақидаги роман
Этти ёшли Сумая, унинг укаси ва синглиси биринчи марта самолётда учишди. Улар у эрда йўловчиларни ташиш учун махсус рейс бор, деб ўйлашмаган ҳам. Уларнинг фикрича, самалиёт бомба ташлайдиган машина. Улар бундан бошқача самолётларни кўрмагандиларда. Ҳозир ҳам, учиб кетаётган лайнернинг ёки кўчада ер ҳайдаб кетаётган трактор овози уларни қўрқитмоқда: бомбардимонми? Танклар?
Нигора ва Алишернинг учала фарзанди ҳам турли мамлакатларда туғилган. Сумая — Ўзбекистонда, Умар — Ироқда, Ясмина — Сурияда. Ёшлар 2011-йилда танишиб, ўша йили турмуш қуришган.
У пайтда қиз 18, йигит 25 ёшда эди. Эри узоқ вақт давомида иш топа олмади, ва шу сабабли ҳам минглаб ватандошлар сингари у ҳам Россияга ишлаш учун кетишга мажбур бўлди. Кейинчалик, биринчи боласини дунёга келтирган Нигора унинг ортидан Москвага йўл олди. Аммо у эрда ҳам ёш жуфтлик муваффақиятга эриша олмади. Бундан ташари, Алишерга миграция қоидаларини бузганлиги туфайли депортация қилиш билан таҳдид қилинди. У аёлига Туркияга боришим кераклигини айтди. Бу муҳим! Лекин, ёш оила Туркияда атиги бир кун яшади. Аниқроғи, тун. Бир кун ўтгач, улар Туркия-Сурия чегарасини кесиб ўтиб, ИШИД назорати остидаги ҳудудга киришди.
Унгача Нигора эрини Москвага йўл олган, деб ўйлади. Аммо, у қанчалик чидаши кераклигини ва унинг Яқин Шарқдаги азоб-уқубатларда юриши оиласи учун беш йилдан кўпроқ вақт давом этишини билармиди. Бироқ, у кейинчалик Ўзбекистонга қайтишни истамади.
«Мен 14 ёшимдан ҳижобдаман: мактабда ҳам, уйда ҳам.
Маҳалла ҳар доим мендан ҳижобимни ечишимни талаб қилди.
Улар мени уришди, ҳатто тош отишди. Шунинг учун эрим билан Туркия ва Сурияга кетишга рози бўлдим », — дейди Нигора.
Яқин Шарқда Нигора Алишерга яна иккита фарзанд дунёга келтирди. Дастлаб ИШИД жангарилари уларнинг оилаларига нафақа — ҳар бир катталар учун 100 доллар ва ҳар бир бола учун 50 доллар тўлаган. Бундай шароитда яшаш мумкин эди. Аммо, бу фақат маълум вақтгача, жангарилар қуршовигача давом этди. Қамал узоқ бўлиб, ИШИД лагерида очлик бошланди. Очлик ва чарчоқдан болалар ҳаракатлана олмадилар, улар доимо ётар эдилар. Мен қўлимга тушадиган ҳамма нарсани, ҳатто ўтларни ҳам эйишим керак эди.
Кичкина чуқурлик. Ўтган карантин ёз бўйи бўлган журналистик веб-семинарларнинг бирида мураббий рецептларни нашр этиш зарурлиги тўғрисида бир неча бор эслатиб ўтди. Томошабинлар сонини кўпайтириш учун. Билмайман, мен ҳар доим ахборот сайтларининг тадбир лентасида жойлаштирилган пишириш рецептлари билан адашиб юрганман. Бироқ, Нигора ўзига хос рецепти билан ўртоқлашиши мумкин: қамал кунларида у қовурилган идишда дон пўстидан пирожний тайёрлашни ўрганди. Деярли Ленинград рецепти.
Ўнгдаги харитада Нигора ва Алишер 2013-йил ноябридан 2019-йил май ойигача бўлган шаҳарлар кўрсатилган. Булар Суриянинг Ракка ва Ҳалаб (Ҳалаб), Ироқнинг Тал Афар ва Мосул шаҳарларидир. Иккинчисига 2014-йил март ойида кўчиб ўтишган. Алишер ошқозонидан яраланган ва саккизта операция қилинган.
Табиийки, нафақат эркак жангарилар, балки, уларнинг оила аъзолари ҳам бомба ва снарядлардан ҳалок бўлган ёки яраланганлар.
2019-йил 25-январда, Нигора ва унинг уч фарзанди АҚШ ҳаво ҳужумларига доимий равишда дуч келган Багуз шаҳрида бўлганида яқин-атрофда самолётдан ташланган бомба портлади.
«Мен аввалига қўрқув ва шокдан оғриқ сезмадим. Кейин мен қонаётганимни пайқадим ва улар мени тиббий марказга олиб боришди », — деб эслайди Нигора.
Ўшандан бери намозни ўқиб бўлгач, унинг фақат ўнг қўли юзига югуради, гарчи мусулмон қонунларига кўра, у буни иккала қўли билан бажариши керак. Чап қўли эса бандажланган ва узун кўйлак остига яширинган.
Яраланганидан икки ой ўтгач, март ойида курдлар ИШИД жангарилари ҳамда аёллар ва болаларни таслим қилиш учун гуманитар йўлак очдилар. Нигора эри ва болалари билан атрофни тарк этди. Улар эркаклар ва аёлларни ажратиб, транспорт воситаларига юкланган. Алишер суюклисига фақат шу гапларни айтишга улгурди: “Фарзандларимизга ғамхўрлик қилинг ва ўзингизга куч топиб, Ўзбекистонга қайтиб келинг!“ Шундан сўнг Нигора эрини бошқа кўрмади.
Кейинги сафар Суриянинг шимоли-шарқидаги Ал-Ҳасакдаги Қизил Хоч лагери эди. Ундан кейин эса Тошкентга парвоз. У икки ҳафта давомида уч нафар фарзанди билан Ўзбекистон пойтахти яқинидаги реабилитация лагерида бўлди. Шундан сўнг, у ўз уйи Бекободга қайтиб келди.
У шу кунгача болалари ва 60 ёшдан ошган онаси Муҳаббат опа билан яшайди. Ўша даҳшатли йилларда нафақахўр қизи билан суҳбатлашиш учун уяли телефон ва Интернетдан фойдаланишни ўрганган, шунингдек, Яқин Шарқ хариталарини қўлга олиб кўринг. У ҳам кўп нарсаларни бошдан кечирди …
«Анчадан бери ундан хабар бўлмаганида, мен маҳаллий ҳокимиятга қизим ва невараларимни топишда ёрдам бериш учун мурожаат қилдим. Кейинчалик милиция менга Нигора эри ва болалари билан Сурияда эканлиги тўғрисида хабар берди…»
Муҳаббат Мустафоқулова
Нигоранинг онаси
Нигора
2
◊
Гуманитар махсус операциялар
Нигора 2019-йил 30-майда Суриядан Тошкентга учиб келган 156 аёл ва болалар орасида бўлган. Бу Ўзбекистон ҳукумати томонидан ўз фуқароларини иссиқ жойлардан эвакуация қилиш бўйича биринчи гуманитар махсус операция эди. Бу операция қийинчилик билан амалга оширилди.
Орадан уч ҳафта ўтгач, Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев Сенатда сўзга чиқиб, биринчи марта махсус операция тафсилотларига изоҳ берди. Маълум бўлишича, Сурияга учиб кетган самолёт улар уриб туширишни ваъда қилганликлари сабабли ярим йўлда қайтарилиши керак эди. Натижада, бошқарув кенгаши Озарбайжонга тушишга мажбур бўлади. Бундан ташқари, автобуслар аёллар ва болаларни икки чегара бўйлаб кузатиб боришди. Унга кўра, беш кишидан фақат иккитаси қайтиб келди …
Умуман олганда, Президент Мирзиёев камдан-кам ҳолларда ўзига ҳаддан ташқари ҳиссий баёнотлар беришга йўл қўяди. Ўзбекистонда буни популисм, деб ҳисоблаш мумкин ва бу эрда баланд овоз билан сўзлар дарҳол ишончсизликни келтириб чиқаради. Аммо, бу вазиятда буни тушуниш мумкин. Ўнг тарафдаги таклиф иккинчи махсус операция — “Меҳр-2“ га тегишли.
Афғонистон
Сўнгра, 2019-йил октябрь ойида 64 нафар бола Ўзбекистонга қайтарилди: 39 ўғил ва 25 қиз. Иккинчиси орасида туғиб берганлар ҳам бор. Оддий одам хитоб қилади: “Қандай қилиб бу содир бўлиши мумкин?!“ Бу мумкин эди. ИС — бу нозик масала. У ўз саноатига, шу жумладан жонли маҳсулотлар бозорига эга. Бу бизнинг кейинги ҳикоямиз ҳақида. Афғонистондан исломчилардан қочган аёлнинг ҳикояси. Кейинчалик у айтади:
«Мени алдашди. Тўққиз йил мен гаровда эдим, зўриқишларда яшадим, кечалари ухламадим. Улар доимо ўқ отиб, атрофни бомбардимон қилар эдилар. Мен фарзандларим учун бундан ўтдим ва буни ҳеч кимга тиламайман. Мен илгари бу ҳаёт ҳақида ҳеч нарса билмас эдим ва билмоқчи ҳам бўлмаганман».
Малика
Ўзбекистон фуқароси
3
◊
Баъзан улар қайтиб келишади
Малика (исми ўзгартирилган) ҳам кўп йиллик юришлардан сўнг уйига қайтди. Ҳозир аёл 35 ёшда ва етти фарзанди бор. Биринчи ҳикоямиз қаҳрамонидан Нигорадан фарқли ўлароқ, у Ўзбекистонга гуманитар махсус операция натижасида эмас, балки ўзи қочиб келди.
Ва унинг “муқаддас уруш“ га олиб борадиган йўли анча узоқроқ эди: Россия, Туркия, Эрон, Покистон ва Афғонистон у фақатгина 2019-йилда қочишга муваффақ бўлди. Ҳикоялар бошқача, аммо унда асосий фикрлар такрорланган: ишсизлик, ёлланган турмуш ўртоғи, Истанбулга чипта…
Мактабни тугатиб, иш тополмай, Малика ҳам минглаб ватандошлари сингари Россияга, аниқроғи Уфага йўл олди. У пайтларгача, унинг онаси Бошқирдистон пойтахтида бир неча йил яшаган ва ишлаган. У 21 ёшли қизини бўлажак эри Акбар билан таништирди. У меҳмон ишчи эмас эди, ҳатто Уфада ҳам ўзининг кичик бизнесига эга бўлган. Шунга қарамай, эри тўйдан кейин улар ўз ватанида — Тожикистонда яшашларини айтди.
Ёш эр-хотин бир неча йилни ўша ерда ўтказди, уларнинг учта фарзанди бор эди. Бироқ, 2010-йилда эрим яна йўлга отланди. Зҳенетнинг айтишича, улар гўёки Туркияга ишлаш учун кетяпти. Аммо, бу мамлакатда атиги икки кун бўлганидан сўнг, оила Эронга кўчиб ўтди. Бирқо, узоқ вақтга эмас. Кейинги бекат “Вазиристон Ислом амирлиги“ деб номланган — Покистоннинг шимолида Афғонистон чегараси яқинида танилмаган давлат.
Вазиристон — дунёнинг турли мамлакатларидан, шу жумладан собиқ Осиё Совет республикаларидан келган ҳар хил йўналишдаги террорчилар учун ўзига хос “макка“. Малика бу ерда Ўзбекистон Исломий Ҳаракати жангарилари билан учрашган (ЎИҲ — бу бир неча мамлакатларда тақиқланган, ИШга 2014-йилда қўшилган ташкилот). Лекин, ватандошлар билан учрашув қувончли бўлмади. Аксинча, ЎИҲ аъзолари (маълум бўлишича, Андижонда туғилганлар) эр-хотинни, улар хорижий махсус хизматларнинг агенти, деб гумон қилиб, сўроқ қилишди.
Сўроқлар якунида улар Афғонистон билан чегара яқинидаги Хайбер Пахтунхва вилоятидаги Мир Али шаҳрига жўнатилди. Бу ерда Малика яна тўрт фарзанд туғди. Эркаклар мужоҳидлар томонида Покистон армиясига қарши жанг қилганларида, у бошқа аёл жангарилар оилаларида бўлган. Қоидаларга кўра, эрлар урушаётган пайтда, уларнинг хотинлари ҳаммаси бирга. АҚШ авиацияси қўллаб-қувватлаган ҳукумат кучларининг навбатдаги ҳужуми жангариларни қўшни Афғонистонга қочишга мажбур қилди.
Бошқа даҳшатли бомбардимондан сўнг, аёллар чегара орқали Афғонистоннинг шимоли-ғарбий қисмидаги Фарёб вилоятидаги тоғли аҳоли пунктларидан бирига етказилган. Икки ойдан кейин унга эри Акбар жангда ҳалок бўлганлиги тўғрисида хабар беришди. Шундай қилиб, Малика олти фарзанди бўлган бева аёлга айланди (бири бошқа бомбардимон пайтида вафот этди).
Кейин Малик яна турмушга чиқди. Бугунги кунда бу Ироқ, Сурия, Афғонистон, жангарилар назорати остидаги ҳудудларда одатий ҳолдир. Бу ердаги аёлга бирор нарсани бериш ёки алмаштириш мумкин. Унинг янги эри, ўзбек, Наманганда туғилган, аллақачон битта хотин, бир нечта бола ва ҳатто набиралари бор. Уни болалари билан олис аҳоли пунктларидан бирига олиб борди. 2017-йилда Малика қиз туғди. Аммо, у энди ўз ҳаёти ва болаларининг ҳаёти учун доимо қўрқиб, бундай яшай олмасди. Аёл эрига, ҳаттоки уйда қамалган бўлса ҳам, Ўзбекистонга қайтиш нияти борлигини айтган. У болани олиб кетаман, деб қўрқитди.
Жангарилар қонуний хотинларидан ташқари, улар сотиб олган, алмашган ёки бир-бирига берадиган жинсий қулларга ҳам эга. Аёлларни сотиш бўйича биринчи ҳисоботлар 2014-йилда пайдо бўлган. Кейин христианлар ва езиди аёллари қулликка тушиб қолдилар, улар Исломий Давлат ёлловчиларига 10 долларга сотилди. Кейинчалик, ИГ бу истиқболли ва тез ривожланаётган бозор эканлигини тушунди.
Тўлов учун ўғирлаш маҳбуслар савдосига қўшилди. Улар томонидан назорат қилинадиган Ироқ ва Сурия ҳудудларида ҳаттоки бундай операцияларни амалга ошириш учун мобил илова мавжуд. Ва индивидуал “таклифлар“ бир неча минг долларга тенг бўлсада, тирик товарларнинг ўртача нархи юқори эмас. Битта аёлнинг нархи биринчи навбатда унинг ёшига боғлиқ.
“Халифалик“ ҳудудидан қочиш ўта хавфли ишдир. Қўлга тушса, ўлдиришади. Шунга қарамай, Малика ўз ватанига қочишга қарор қилди. Бир неча ой ичида у уяли телефон учун пул йиғиб, Бухородаги қариндошларига қўнғироқ қилди. Кейинги иккита қўнғироқ — Кобулдаги Ўзбекистон элчихонаси ва Мозори Шарифдаги консулликка. Уларнинг ходимлари керакли ҳужжатларни тайёрлашга муваффақ бўлишди. Эри уйдан чиқиб кетгач, у болаларни олиб, чегарага югурди …
Натижада, Малика ҳали ҳам Ўзбекистон ҳудудига етиб борди. Афғонистон Ҳайратони ва Ўзбек Термиз ўртасидаги машҳур “Дўстлик кўприги“ да, 1989-йил февраль ойида Совет генерали Громов унинг орқасида битта аскар ҳам қолмаганлигини айтган, уни оиласи ва кўплаб журналистлар кутиб олишган. Албатта, у ўша узоқ тарихий ҳақиқат ҳақида деярли ҳеч нарсани билмайди. Бу унинг уруши эмас эди ва ўша пайтда Маликанинг ўзи дунёда бўлмаган. У бошқа авлод вакиласи. Лекин, унинг орқасида йўқотишнинг аччиқлиги, кўп йиллик даҳшат ва азоб-уқубатлар ҳам бор. У ерда, 80-йилларда СССРда айтганидек, “дарёнинг нариги томонида“, бугунги кунда ҳам бутун дунёга таҳдид соладиган ёвузлик мавжуд. Худди шу нарса Сурия ва Ироқда ҳам мавжуд.
Ҳа, биз айтадиган иккала ҳикоянинг ҳам бахтли охири бор. Аммо фақат маълум даражада. Шуни унутмаслигимиз керакки, иккала аёл ҳам ўз фарзандларидан айрилди, очликдан ва хўрликдан холи бўлди. Улар ватандошлари билан бундай бўлишини истамайдилар.
Бугунги кунда бу барча Марказий Осиё давлатлари учун катта муаммо. Ўнгдаги графикда фақатгина Суриядаги фуқаролар уруши бошлангунга қадар минтақа мамлакатларидан келган жангариларнинг улуши кўрсатилган. Бу ерда аёллар ва болалар киритилмаганлиги аниқ. Кўплаб хотинлар кейинроқ келишди. Ва болалар, кейинчалик, кейинчалик туғилди. Аммо уларни қандай ҳисоблаш мумкин?
Ва дўзахдан қайтганларга қандай ёрдам беришимиз мумкин? Олия Илмуродова — Халқаро “Барқарор ҳаёт“ ижтимоий-маърифий маркази директори (“Барқарор ҳаёт“). Унинг айбловлари Сурия, Ироқ ва Афғонистондан қайтиб келган катталар ва болалардир. Ҳозир 18 та оила, шу жумладан 62 та бола реабилитация қилинмоқда. Ватандошлар икки гуруҳни — “Меҳр“ ва “Меҳр-2“ махсус операциялари натижасида қайтиб келганларни, шунингдек, марказда айтилганидек, ўз-ўзидан қайтиб келганларни англатади.
Булар жанговар зонада бўлиб, ўз ватанига қайтишга қарор қилганлар. Агар керак бўлса, афв этиш тўғрисида илтимоснома билан. Дипломатлар — элчихоналар ва консулликлар ходимлари томонидан жуда кўп иш олиб борилади. Улар ҳужжатларни тиклашмоқда ва уйга қайтиш йўлларини ишлаб чиқишмоқда.
ХИИМ «Барқарор Ҳаёт»
Қизларнинг зоналарга қарши курашиш учун чет элга чиқишининг бир неча сабаблари бор: мафкуравий, психологик, иқтисодий ва ижтимоий омиллар. Аммо, менинг фикримча, ўзбек аёлларининг эрларига кетишлари бу урф-одатларнинг натижасидир. Асосан, улар уларнинг орқасидан боришади, чунки бу шундай.
Олия Илмуродова
“Баргарор Ҳаёт“ маркази директори
Эр ҳар доим бош, эркак ҳар доим ҳақдир. Кейинчалик ўзларини “қайноқ нуқталарда“ топган аёлларнинг 80% худди шу йўлни такрорлаган. Биринчидан, иш топа олмаслик сабабли. Бу мажбурий равишда Ўзбекистондан, асосан Россияга кўчириш. У ердаги меҳнат муҳожирлари гуруҳлари анча маржинал, ёпиқ бўлиб, Олия Илмуродованинг сўзларига кўра, уларни ИШИД ёки бошқа террористик ташкилотлар сафига жалб қилиш учун қулай шароит яратмоқда. Ва агар эркакни ёллаганидан кейин “муқаддас уруш“ га боришга қарор қилса, унинг хотинига бошқа илож йўқ. Бундан ташқари, онани, отани, ака-укаларни рад қиладиган қариндошлар йўқ.
4
◊
P.S.
Ўзбекларнинг аксарияти ҳаётдан шикоят қилишни ёқтирмайди. Бу ҳам бизнинг менталитетимизнинг бир қисмидир. Очиғини айтганда, бу материал тайёрлашда баъзи муаммоларни келтириб чиқарди. Бу вақт давомида ҳамкасбларим мени доимо жеркиб туришди: лойиҳани қачон тугатасиз? Ва ниҳоят, уларга ишонч билан айтишим мумкин: ЯҚИНДА. Бизнинг лойиҳамиз давом этмоқда. Махсус операциялар тафсилотлари ҳали ошкор этилмаган. Ва бу шуни кўрсатадики, кейингиси бўлади. Бугун юзлаб фуқароларимиз “қайноқ нуқталарда“ қолмоқда. Шу жумладан аёллар ва болалар. Улар алданган одамлардир. Ва биз уларга уйларини нормал ҳаётга қайтаришларига ёрдам беришимиз керак. Урушдан қайтишга ёрдам беринг.
Константин АГАФОНОВ
